30 Mar Tres experiencias escolares

Xosé Estévez, historiador e profesor senior da Universidade de Deusto.

Pídenme que enxergue algún relato a prol da escola rural. Acedo gustoso a semellante prego. Tres experiencias asoman pola fiestra da miña memoria. Dúas como alumno durante a nenez en escolas vilegas de Quiroga e a terceira como docente xa na madureza nunha escola rural, en Santiago de Cereixido, na Fonsagrada.

A primeira experiencia foi na escola de párvulos,de seis a oito anos. Estaba rexida por Dona Concha,unha mestra falanxista. Situábase nos baixos da casa do Toña, entre a de Dona Gregoria e a do Polanco Unha fusca brétema cobre esa etapa. So asaltan as telas da memoria algúns acontecementos ciscados. O crucifixo e o retrato do “Perenne”, con traxe militar e fasquía caricaturesca  de mando a semellanza do velazquiano Conde-Duque de Olivares pero sen cabalo, presidían en ambiciosa simbiose nacional católica a única aula, ateigada de cativos. Nunha esquina da parede estaba o mapa de España, coas provincias e rexións, no centro a mesa da mestra e no outro recuncho a estufa de leña, con longa chaminé, alimentada polos cachopos que obrigadamente levaban os pais dos rapaces.  Altos e  rudimentarios pupitres de madeira, un para cada dous nenos, con buratos axeitados para inserir tinteiros e pousar lápices, termaban das nosas escuálidas nádigas. As clases comezaban con un rezo e o “patriótico” canto do “Cara el Sol con la camisa nueva…” pola mañá, aínda que os zurcidos broslaban as camisas e os remendos os pantalóns. Os castigos abundaban: posición de xoenllos contra a parede ou o “aloumiño” da regra na palma das maos. Os castigos por falar en galego tamén eran frecuentes. Experiencia non traumática, mais un chisco abisía.

Segunda experiencia, xa máis positiva. Ao cumprir os 8 anos avanzábase un chanzo. Xa se podía acudir a escola de “maiores”. Don Xosé Teixelo dirixía esta escola. Era un mestre competente moi retranqueiro, gran lector, namorado da historia, teimudamente  irónico contra ós militares, que decote gozaban da súa aceirada e punxente lingua. As labazadas que lles bouraron ós milicos en Cuba e no desastre de Annual alporizaban a súa mordaz crítica. Tivera algúns problemas nos días do levantamento do 36 e cada vez que se refería a ise noxento feito histórico pronunciaba “o glorioso alzamiento nacional”, con unha mexeriqueira reverencia, inclinando a cabeza, e un arteiro sorriso. Co paso do tempo honreime ca súa amistade e contoume algúns crueles episodios de delacións, persecucións e paseos, nos que axudaron algúns esgrevios persoeiros do pobo e dos arredores durante a guerra. Estudara en Ourense e fora discípulo de D. Vicente Risco, cuxos apuntes de historia conservaba como ouro en pano. Os seus fillo doáronmos e entregueinos á Fundación Risco en Allariz. Posuía unha xebre habilidade para  medirnos o lombo con unha bimbeante variña de oliveira, aínda que o seu fillo, Pin, o pintor do Sil, a mellor persoa que coñecín na miña vida xunto a Manolo de Taboeiro, na Fonsagrada, recibía a meirande cantidade de xostregadas. Sempre me gabei de atesourar unha fonda estimanza polos dous: pai e fillo. A morte de xeito cíclico e cínico racha anacos de amizades. Pero no po das estrelas o alento dos seus nomes alumea sempre no caixón máis recóndito  da miña memoria. Esta segunda experiencia foi máis pracenteira, aínda que os criterios pedagóxicos permanecían suxeitos ao axioma da “letra con sangue entra”. Recoñezo, emporiso, que grazas a D. Xosé afeizoeime á lectura, fornecedora de andamiaxe intelectual, e a historia como “magistra vitae”.

Terceira experiencia. Docente provisorio ocasional nunha escola rural en Santiago de Cereixido, na Fonsagrada, onde exercía de crego. Esta experiencia foi tan gratificante e importante na miña vida que grazas a ela descubrín a miña verdadeira vocación, o ensino, ao que me dediquei 38 anos dende 1973.

Substituín por petición dos pais e para no deixar desamparados aos nenos e nenas na aula en diversas ocasións a unha mestra xa entrada en anos, de cabeleira mesta e branca, que sufría depresións e ausentábase habitualmente da escola de Cereixido, sen que a Delegación de Educación se preocupase en enviar substituto. Eu carecía de formación pedagóxica, pero a filosofía escolástica doárame unhas boas doses de metodoloxía e a didáctica impona moitas veces o sentido común e as gañas de traballar e aprender. Dividía os nenos e nenas en tres grupos, segundo os niveis de coñecemento. Procuraba atendelos a todos/as e que traballasen en equipo, segundo uns exercicios que preparaba a noite anterior. Os  nenos/as eran moi traballadores, educados, moi receptivos,de mente esperta e aberta, dispostos como esponxas a aprendizaxe de tal xeito que resultaba un auténtico lecer o labor da ensinanza, inserida no entorno rural do alumnado como debe ser. Lin non hai moito tempo que Castela e León obtivera no informe Prisa as mellores notas en varios conceptos como matemáticas e comprensión lectora e unha das razóns de semellante éxito debíase ao mantemento das escolas rurais Ao parecer, non saíu mal a experiencia de Cereixido, pois alumnos e pais estiveron contentos. Algúns alumnos e alumnas da época lembráronme non hai moito tempo que se fixeron mestras por mor daquelas aulas, o que encheu de orgullo o meu ánimo de xubilado.

Impliqueime, ademais, noutro problema. O alumnado da escola non tiña un local para comer. Moitos deles viñan das aldeas para todo o día e traían o xantar. Facéndome eco da petición dos pais, solicitei o 6 de setembro de 1969 á Delegación de Educación de Lugo un comedor para eles e non tiven resposta. En vista do silencio administrativo presenteime o 26 do mesmo mes e ano ó inspector na Delegación, pregueille audiencia e pedinlle con argumentos e actitude rexa que cumprise a petición. Contestoume con fermosas e raposeiras verbas e o asunto ficou sen resolver e durmiu o sono da inxustiza in aeternum. Polo que se ve os vellos vicios da Administración, que denunciaba Larra no século XIX, aínda perduran.

Quen me ía dicir que pasaría en Euskal herria 38 anos da miña vida dedicado ó ensino! Hoxe, por desgraza, unha profesión degradada e dende a perspectiva social escasamente apreciada, cando nela está o porvir dun país. Aos mestres quitáronlle o “imperium”(o mando) e a “potestas” ( o poder), o que me parece ben, pero tamén lle arrebataron a “auctoritas” ou ascendente e prestixio moral e iso xa non está tan ben. Penso que axiña estoupará a burbulla educativa, pois os roteiro actual é insostible, aínda que por outra banda ó poder non lle interesa realmente formar as novas xeracións, nunha cultura humanista,próxima, integral e  integradora, con conciencia crítica e socialmente liberadora. Só quere xente submisa, aparvada e con unha formación minimamente axeitada para manter o sistema produtivo capitalista. Tampouco lle debe interesar polas mesmas razóns que os alumnos e alumnos non se formen no seu entorno natural. Por iso hai que defender e manter contra vento e marea as escolas rurais.